Kino od zawsze fascynowało się światem literatury. Wielu reżyserów sięgało po powieści, aby przenieść je na wielki ekran. Inni robili filmy o samych pisarzach, próbując oddać atmosferę ich życia i twórczości. Literatura dostarczała też inspiracji do oryginalnych scenariuszy. Nic dziwnego, że na przestrzeni historii kina powstało wiele fascynujących obrazów poświęconych pisarzom i ich dziełom.
Biografie znanych pisarzy
Sylwetki poetów
Wśród filmowych biografii pisarzy szczególnie dużo jest obrazów poświęconych poetom. Reżyserzy chętnie sięgali po burzliwe życiorysy romantyków, jak Byron czy Puszkin. Ukazywali artystyczne i erotyczne ekscesy symbolistów, na przykład Artura Rimbauda. Fascynowały ich także barwne postacie poetów współczesnych, jak Pablo Neruda czy Vladimir Vysocki. Te biograficzne filmy starają się oddać ducha epoki, w jakiej tworzyli bohaterowie, i przedstawić źródła ich twórczej inspiracji.
Często też koncentrują się na burzliwym życiu osobistym poetów, ich problemach uczuciowych i relacjach z drugimi twórcami. Ukazują trudną drogę do sławy i rywalizację w środowisku literackim. Ważnym wątkiem jest miłość pisarzy, będąca nierzadko siłą napędową ich twórczości. Filmy biograficzne o poetach to fascynujące opowieści o walce ducha z materią, idei z rzeczywistością.
Życie powieściopisarzy
Równie chętnie kino sięga po biografie prozaików, zwłaszcza autorów wielkich powieści realistycznych XIX wieku. Szczególną popularnością cieszą się ekranizacje życia Lewisa Carrolla, Charlotte Brontë, Jane Austen czy Fiodora Dostojewskiego. Te filmy próbują odtworzyć realia epoki, w jakich tworzyli pisarze, i ukazują źródła ich inspiracji. Często koncentrują się jednak przede wszystkim na dramatycznych perypetiach ich życia osobistego.
Nie brakuje też filmów o współczesnych powieściopisarzach, których burzliwe biografie wydawały się szczególnie atrakcyjne dla filmowców. Przykładem mogą być obrazy o Ernestem Hemingwayu, trudnych związkach Zeldy i Francisa Scotta Fitzgeralda czy o rewolucyjnej drodze Anais Nin do literackiej sławy. Te filmy próbują oddać specyfikę życia i pracy pisarzy w XX wieku.
Pisarze-nobliści na ekranie
Osobną kategorię stanowią filmy biograficzne o pisarzach nagrodzonych literacką Nagrodą Nobla. Szczególne zainteresowanie budzą tu barwne postacie, jak Bertrand Russell, Winston Churchill czy Jean-Paul Sartre. Reżyserów fascynowały też burzliwe losy pisarek-noblistek, jak Selmy Lagerlöf czy Wisławy Szymborskiej. Tego typu filmy skupiają się zwykle nie tylko na życiu prywatnym, ale także na społecznym zaangażowaniu swoich bohaterów.
Ekranizacje głośnych powieści
Klasyka literatury światowej
Kino chętnie sięgało po adaptacje największych dzieł literatury światowej, zwłaszcza powieści XIX-wiecznych. Wielokrotnie ekranizowano utwory Jane Austen, sięgano po "Dumę i uprzedzenie", "Rozważną i romantyczną" czy "Emma". Podobną popularnością cieszyły się ekranyzacje powieści siostr Brontë, szczególnie "Jane Eyre" Charlotte. Kino wciąż na nowo odkrywało też "Annę Kareninę" Lwa Tołstoja i "Zbrodnię i karę" Fiodora Dostojewskiego.
Nie brakowało też ekranizacji XX-wiecznych klasyków literatury światowej, jak "Proces" Kafki, "Stowarzyszenie umarłych poetów" Hessego czy "Gra w klasy" Cortazara. Ich adaptacje filmowe pozwalały inną optyką spojrzeć na te niezwykłe dzieła literackie.
Polskie adaptacje prozy
Polscy reżyserzy również chętnie adaptowali rodzimą literaturę. Szczególnie popularne okazały się ekranizacje powieści pozytywistycznych, jak "Lalka" Prusa czy "Emancypantki" Żmichowskiej. Duże zainteresowanie budziły też adaptacje Młodej Polski, na przykład "Syzyfowych prac" Żeromskiego czy "Ferdydurke" Gombrowicza. W ostatnich latach modne stały się ekranizacje prozy współczesnej, jak "Prawiek i inne czasy" Twardocha.
Polskie filmy na podstawie rodzimej prozy podejmują dialog z tradycją literacką, interpretując klasyczne dzieła na nowo. Pozwalają też zobaczyć współczesną literaturę w szerszym kontekście i dotrzeć do szerszej publiczności.
Współczesne bestsellery
We współczesnym kinie popularnym trendem są ekranizacje literackich bestsellerów ostatnich dziesięcioleci. Szczególnie chętnie adaptuje się fantastykę i literaturę młodzieżową, na przykład cykle o Harrym Potterze, Zmierzchu czy Igrzyskach Śmierci. Ekranizuje się też głośne powieści obyczajowe, jak "Diablicę" Dana Browna czy "Pięćdziesiąt twarzy Greya".
Tego typu filmy pozwalają przyciągnąć do kin fanów oryginalnych książek. Często jednak rozczarowują swymi uproszczeniami i brakiem wierności pierwowzorom. Mimo to stanowią sociologicznie interesujący fenomen współczesnej kultury popularnej.
Filmy o trudnej sztuce pisania
Droga do sukcesu pisarskiego
Częstym motywem filmowym jest opowieść o trudnej drodze młodych twórców do pisarskiego sukcesu. Pokazuje ona ich pierwsze próby literackie, zmagania z wydawcami i krytyką, wątpliwości co do własnego talentu. Ukazuje też osobiste problemy związane z poświęceniem życia prywatnego dla sztuki.
Tego typu filmy przedstawiają zwykle mało znanych pisarzy, których losy stają się pretekstem do refleksji nad sensem twórczości. Ukazują dramatyzm wyboru drogi życiowej i gotowość na poświęcenia. Zawierają jednak często schematyczne i idealizujące wizje życia literackiego.
Życie pisarzy-samotników
Innym wątkiem jest samotność i alienacja pisarzy, którzy osiągnęli już uznanie, ale odczuwają wyobcowanie ze świata. Tego typu filmy skupiają się na schyłkowych okresach życia twórców, ukazując ich problemy psychiczne i egzystencjalne rozterki. Pokazują zmaganie się z demonami alkoholizmu i depresji, a także kłopoty w relacjach rodzinnych.
Nierzadko są to opowieści o pisarzach już nieżyjących, których losy rekonstruowane są w oparciu o wspomnienia i dokumenty. Filmy te mają melancholijny wydźwięk, ukazując cenę talentu i sławy ponoszoną przez wrażliwych artystów.
Pisanie a problemy psychiczne
Pokrewnym tematem są filmy badające związek procesu twórczego z zaburzeniami psychiki. Ukazują one pisarzy zmagających się z różnymi chorobami, jak depresja, schizofrenia czy uzależnienia. Próbują zgłębić wpływ doświadczeń chorobowych na powstawanie dzieła literackiego.
Nierzadko koncentrują się na trudnych relacjach w środowisku pisarskim i rodzinnym. Pokazują dramatyzm twórczości będącej formą autoterapii, ale i sposobem na porozumienie z innymi. Tego typu filmy mają ambiwalentny wydźwięk, ukazując zarazem destrukcyjny i terapeutyczny potencjał pisania.
Pisarze inspirujący reżyserów
Postacie literackie na ekranie
Literatura dostarczała filmowcom niezliczonych inspiracji fabularnych. Szczególnie chętnie ekranizowano losy bohaterów znanych powieści, na przykład Anny Kareniny, Madam Bovary czy Doriana Graya. Filmy te proponowały nowe interpretacje znanych postaci literackich, nierzadko wzbogacając pierwowzory.
Nie brakowało też zupełnie oryginalnych fabuł z fikcyjnymi pisarzami jako bohaterami. Te filmy pozwalały twórcom filmowym na interesujące gry z konwencjami i motywami literackimi.
Motywy i tematy literackie w filmach
Reżyserzy wykorzystywali motywy i tematy zaczerpnięte z literatury, rozwijając je w oryginalnych wariacjach filmowych. Chętnie sięgano na przykład po motywy faustowskie, romantyczne czy baśniowe. Literatura była natchnieniem dla filmowych medytacji nad losem artysty, poszukiwaniem sensu istnienia czy walką sacrum z profanum.
Oczywiście w tych interpretacjach i nawiązaniach twórcy filmowi pozostawali wierni własnemu medium. Literackie tematy i motywy stawały się dla nich punktem wyjścia do samodzielnej, filmowej wypowiedzi.
Filmowe hołdy dla twórców
Zdarzały się też filmy będące swoistym hołdem dla ulubionych przez reżyserów pisarzy. Ukazywały one proces twórczy idoli w nowatorski, często awangardowy sposób. Przykładem mogą być eksperymentalne filmy o Jamesie Joyce’u czy opowieść o Franzem Kafce widzianym oczami Orsona Wellesa.
Tego typu artystyczne wizje pozwalały reżyserom wejść w fascynujący dialog z twórczością wielkich poprzedników. Stanowiły hołd, ale i twórczą kontynuację ich dzieła w nowym medium.
Literatura jako kanwa scenariuszy
Adaptacje prozy na potrzeby kina
Adaptując powieści na scenariusze filmowe, twórcy musieli dokonywać licznych zmian wynikających ze specyfiki kina. Skracali wątki poboczne, redukowali liczbę bohaterów i modyfikowali zakończenia. Starali się jednak zachować ducha adaptowanych utworów i kluczowe dylematy bohaterów.
Nierzadko też wzbogacali pierwowzory o wątki miłosne i akcenty erotyczne, by lepiej trafić do gustów widowni. Adaptacje filmowe pozwalały na
Podsumowanie
Relacje między literaturą a filmem okazały się niezwykle płodne i inspirujące dla obu dziedzin sztuki. Kino chętnie czerpało z dorobku literatury, sięgając zarówno po gotowe fabuły, jak i motywy czy tematy. Filmy poświęcone pisarzom pozwalały lepiej zrozumieć ich twórczość i proces powstawania dzieła literackiego. Próbowały oddać fascynację postaciami twórców i ich niezwykłymi losami.
Oczywiście te adaptacje i interpretacje były zawsze twórczą transpozycją, a nie biernym naśladownictwem. Wykorzystując literackie inspiracje, filmowcy dążyli do wyrażenia własnej, autonomicznej wizji. Dzięki temu z jednej strony film pozwalał literaturze dotrzeć do szerszej publiczności. Z drugiej, stymulował powstawanie oryginalnych i nowatorskich dzieł filmowych. Ten płodny dialog dwóch sztuk z pewnością będzie kontynuowany, przynosząc kolejne arcydzieła.
Najczęstsze pytania
Jakie są najsłynniejsze ekranizacje literatury światowej?
Do najbardziej znanych adaptacji literackich należą między innymi "Oblubienica" na podstawie powieści Alessandra Manzoniego, "Przeminęło z wiatrem" według Margaret Mitchell, "Ojciec chrzestny" Mario Puza czy "Lot nad kukułczym gniazdem" Kena Keseya.
Które polskie powieści najchętniej ekranizowano?
W polskim kinie popularnymi adaptacjami były między innymi "Noce i dnie" Marii Dąbrowskiej, "Popiół i diament" Jerzego Andrzejewskiego, a także "Lalka" i "Emancypantki" Bolesława Prusa i Narcyzy Żmichowskiej.
Jakie problemy wiążą się z adaptacją literatury?
Główne wyzwania to skrócenie fabuły, ograniczenie liczby wątków i bohaterów oraz zmiana zakończeń. Czasem konieczne są też modyfikacje ze względu na różnice mediów oraz oczekiwania widzów.
Jakie cechy łączą film i literaturę?
Obie sztuki opierają się na opowiadaniu historii za pomocą słów i obrazów. Wykorzystują podobne techniki narracyjne, motywy i tematy. Angażują wyobraźnię odbiorcy w kreowanie świata przedstawionego.
Jakie różnice występują między filmem a literaturą?
Inna jest rola słowa pisanego i mówionego. Film działa na zmysł wzroku i słuchu, podczas gdy literatura angażuje wyobraźnię. Różnią się też możliwości oddania świata wewnętrznego bohaterów. Film ma bardziej massowy odbiór.
